Het Tekeninstituut Bik en Vaandrager

Bij deze de tekst van hoofdstuk 3; gaarne ontvang ik op- en aanmerkingen of aanvullingen, waarvoor bij voorbaat mijn dank.

Meent u iemand te herkennen op deze foto's uit 1918 dan verneem ik dat graag! 

Het tekeninstituut Bik en Vaandrager.

Een korte geschiedenis.

Een kleine onderwijsinstelling met een grote naam, zowel letterlijk als figuurlijk, was gevestigd in de Galileïstraat 2A in Den Haag en werd in opzet gerund door het echtpaar Maria Helena Bik en Jan Vaandrager, en de broer van Helena Willem Hendrik Bik, die allen docent tekenen waren.

Maria Helena Bik was op 18 oktober 1882 geboren in Pontianak op Borneo in het voormalig Nederlands Indië. Jan Vaandrager was geboren op 11 oktober 1882 in Kethel en Spaland in de omgeving van Delft. Ze hebben elkaar ontmoet in Nederlands Indië, waar Jan zijn militaire dienstplicht vervulde en zijn daar op 11 augustus 1909 in Batavia getrouwd en vervolgens direct naar Nederland verhuisd. Broer en zus Bik waren familieleden van de kunstenaars Adrianes Johannes Bik en Jannus Theodorus Bik, die nagenoeg hun gehele carrière in Nederlands Indië gewerkt hebben.

Einde 1909 beginnen ze in de Haagse Galileïstraat hun tekeninstituut op de begane grond van hun woning en zijn hiermee actief geweest tot ongeveer 1922. Vanaf 1922 is Jan Vaandrager docent tekenen geweest  op het Maerlantlyceum in de haagse wijk Benoordenhout. 

Hun specialiteit was tekenen en het opleiden tot de onderwijsakte A en B. Daarnaast was er nog een zogenaamde “vrije”afdeling. “Onder leiding van de bekwame docenten werd er even naarstig gewerkt als opgewekt geflirt” getuige de verklaring van een leerling ( Huub Gerretsen) uit 1919.

Een broedplaats voor talent.

Pas later blijkt hoe belangrijk dit tekeninstituut is geweest tijdens haar ruim 12 jarig bestaan, als broedplaats voor het tekentalent van haar leerlingen.

Veel van hun leerlingen zijn erin geslaagd om op basis van hun tekenles bij dit instituut later een voor die tijd redelijke boterham te verdienen.

Het is moeilijk te schatten hoeveel leerlingen in totaal gebruik hebben gemaakt van deze opleiding. Een lijst, opgesteld uit de latere cv’s van kunstenaars bevat ruim 30 namen, maar dit zijn uitsluitend de leerlingen, die als kunstenaar succesvol zijn geweest en waarvan de naam Bik en Vaandrager in de cv’s genoemd is. Ook is bekend, dat de groepjes van zowel dag- als avondstudenten klein waren en uit ongeveer drie tot zes leerlingen bestonden. Men had dus bijna privé onderricht en dat verklaart waarschijnlijk ook de goede kwaliteit en naam van hun opleiding. (Zie de lijst van bekende leerlingen in bijlage 1)

Jan Giesen heeft van  circa 1913 tot 1918 onderwijs bij hen gevolgd. Eerst de zogenaamde lagere akte MOa en daarna de middelbare akte MOb.

Van de drukker Johan D. Scherft, de later in Den Haag veel bekendheid heeft verworven als grafische drukker, heeft Jan Giesen de fijne kneepjes van het etsen geleerd en zij zijn hun verdere leven bevriend gebleven.

De gebroeders Anton en Henri Pieck waren in 1906 van Den Helder naar Den Haag verhuisd en kwamen via de “tekenacademie” terecht bij Bik en Vaandrager waar ze allebei hun akten haalden. In 1914 werden de beide broers opgeroepen voor de militaire dienst en bleven daar tot het einde van de oorlog in 1918. Ze waren de meeste tijd van hun actieve dienst gelegerd in Amersfoort. Jan Giesen ontsnapte aan de dienstplicht, omdat hij 5 jaar jonger was dan de broertjes Pieck. Vanaf 1918 waren zowel Jan Giesen als Henri en Anton deeltijd docent bij Bik & Vaandrager. Henri en Anton gaan beiden omstreeks 1920 op vrijersvoeten met als gevolg dat Anton in 1922 naar Heemstede verhuisd en Henri naar Amsterdam. Maar voor het zover was hebben Henri en Jan in 1921 samen nog gesolliciteerd op een onderwijzersbaan in Vlissingen.

In zijn latere leven heeft Jan Giesen nog regelmatig contact met (mede)leerlingen, die hij bij Bik en Vaandrager heeft leren kennen. Maar met geen van die personen heeft hij een innige vriendschap gehad. Jan was een vrij gesloten iemand en heel erg op zichzelf ingesteld, maakte niet gauw ruzie maar liet ook nooit iets van zijn eigen innerlijk zien. Hij was een trots mens en geloofde in zijn eigen werk en werkte hard om datgene te doen, waarvan hij dacht dat het belangrijk was.   

Als we het werk beschouwen van de vele succesvolle leerlingen van dit instituut, herkennen we bij de verschillende leerlingen eenzelfde stijl van realistisch tekenen. Zuivere weergave met veel detail en verhalend. In het werk van de gebroeders Pieck van latere jaren is dit duidelijk aanwezig gebleven. In het werk van Jan Giesen is dit verhalende slechts sporadisch terug te vinden; hij is na zijn opleiding duidelijk een andere richting uitgegaan, waarbij hij meer op zoek was naar dynamiek, beweging en expressie met hoge abstractie in vorm en kleur, getuige zijn houtsneden vanaf ongeveer 1922.

Enige opvallende leerlingen waren:

Raden Katamsi  

Hij is geboren in Karangkobar Nederlands Indië op 7 januari 1897. Na een opleiding te hebben gevolgd aan de Nederlandse school in Jakarta tot 1915 vertrok hij direct naar Nederland alwaar hij een opleiding volgde aan achtereenvolgens het Haagse Tekeninstituut Bik en Vaandrager en de Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag waarna hij 1922 weer naar Nederlands. Indië terug ging.
Daar werd hij leraar tekenen aan diverse middelbare scholen en de MULO in Surakarta. Later ontwierp hij ook Zilveren sieraden die hij zilversmeden in Yokyakarta liet maken.
Belangrijke feit is echter dat Raden Johannes Katamsi Martorahardjo in 1950 de oprichter was van de Academie voor Schone Kunsten van Indonesië in Yogyakarta waaraan hij leiding heeft gegeven tot 31 maart 1959. Veel Indonesische kunstenaars hebben een opleiding gevolgd aan deze academie in de periode dat Katamsi daar de leiding had zoals Frans Harsono, Edi Sunarso en Arbidin Rusliati.
In 1975 kwam Raden Katamsi te overlijden.

Huub Gerretsen  (Hubertus Adrianus)

Geboren in Avereest (Overijssel) als zoon van een dominee; trouwde op 7 augustus 1929 te Den Haag met Erna Herman.

Een bijzonder mens, met veel kennis en begrip van de dagelijkse dingen van het leven. Een gelovig mens met ogen, die alles zagen: de bomen, de bergen, de zee vooral in haar duizendvoudige gestalten tussen lieflijkheid en dooddreiging. Een uitspraak van hem:  “Het leven is een kunstje als je ’t maar kent”.

Was (bestuurs)lid van veel organisaties: Schilderkundig Genootschap Pulchri Studio, Nederlandse kring van Grafici en Tekenaars, etc. Tekenleraar aan het Montessori Lyceum te Den Haag en het Leidse gymnasium. 

Kwam door een noodlottig ongeval op 80 jarige leeftijd om het leven in Den Haag/Loosduinen.

Willem Schrofer

Zijn vader was meubelmaker en door prinses Von Wied aangesteld als opzichter van het Paviljoen Von Wied in Scheveningen, waar zijn ouders ook woonden.

Schrofer was al jong bezeten van tekenen. Hij ging in 1913 naar de Rijkskweekschool in Nijmegen waar hij zijn akte behaalde voor lager onderwijs met de specialisatie tekenen. Later haalde hij zijn MO akte tekenen aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten te Den Haag. Willem Hendrik Bik was daar zijn leraar. Na zijn militaire diensttijd werd hij onderwijzer in dienst van de gemeente Den Haag tegelijk met Jan Giesen, waar hij al snel alleen maar tekenles gaf. Daarna was hij van 1937 tot 1963 docent aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag op de schildersafdeling. Hier was zijn vriend Paul Citroen eveneens docent. Hij was ook een paar jaar (1943-1949) docent aan het Instituut Kunstnijverheidsonderwijs, wat later de Rietveldacademie werd. Schrofer was een van de oprichters van de groep Verve. Hij bedacht de naam. Hij was erg geliefd bij zijn leerlingen. Hij ontving ze ook wel thuis. Hij leerde ze om vrij te leven en te werken. Onder zijn leerlingen waren: Hermanus Berserik, Toon Wegner en Co Westerik. Zijn derde vrouw, Hannie Bal, was eveneens kunstschilder. In zijn tijd was hij een bekende Hagenaar.

Schrofer heeft in verschillende stijlen geschilderd en ook daarin was hij een non-conformist. In de jaren '30 en '40 schilderde hij veel abstract. Omstreeks 1948, juist ten tijde van Cobra, ging hij weer figuratief schilderen. Met Paul Citroen, Rein Draijer, Willem Jacob Rozendaal en Han van Dam had hij grote invloed op de studenten die nu onder de Nieuwe Haagse School worden genoemd.

Bron: ). “Willem Schrofer, schilder, nonconformist" van kunsthistorica Elsje Drewes    

Johan Hemkes

Johan Hemkes (1894-1988) werd geboren in Schalsum, een dorpje net naast Franeker. Na een studie aan de Rijksnormaalschool werd hij schoolmeester en tijdens de mobilisatie kreeg hij tekenles aan het instituut Bik en Vaandrager in Den Haag. In 1921 werd Johan Hemkes tekenleraar aan de HBS in Ter Apel, toen had hij tijd om actiever met de kunst bezig te gaan. Johan Hemkes maakte veel etsen, houtsnedes en aquarellen waarin meestal het Friese landschap naar voren kwam, evenals Friese plaatsen. Er zijn verschillende verzamelaars van het werk van Johan Hemkes vooral zijn Friese landschappen en dorpsgezichten zijn erg in trek en regelmatig zijn op veilingen mooie stukken te vinden.

Carl C. van  Niekerk

Geboren op 22 januari 1897 te Den Haag en daar overleden op 13 juni 1984. Naast zijn opleiding bij Bik en Vaandrager volgde hij opleidingen aan de Akademie voor beeldende kunsten in Den Haag met als docent Jan Frank, Pieter Groeneveldt, Frans Helfferich en Derix De Wild.

Hij heeft lange tijd in Den Haag gewerkt; op latere leeftijd maakte hij studiereizen naar de omliggende landen  zoals  België, Luxemburg, Duitsland en Engeland en ook naar Malta, getuige zijn vele aquarellen van deze landen.

Hij was lid van de Hollandse Aquarellistenkring, Pulchri Studio in Den Haag, de Haagse Kunstkring, de Haagse Aquarellisten en de Nederlandse Vereniging van Zeeschilders.   

Nettie (Jeanette) Heyligers

Zij werd geboren op 21 maart 1897 in Buitenzorg Nederlands Indië. Naast haar opleiding bij Bik en Vaandrager heeft ze geen andere opleidingen gevolgd maar werkte sterk autodidactisch voornamelijk als illustrator van kinderboeken. Ze schreef ook gedichten.

In de periode 1913 tot 1941 heeft ze een kleine 70-tal boeken geïllustreerd. Ze werkte voornamelijk vanuit het westen van het land, Leiden, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Amersfoort en Bloemendaal. In Hoorn werkte van 1939 tot 1963 en was daar lid van Debutade. Daarna verhuisde naar Maastricht, waar ze op 20 oktober 1989 overleed.   

Jemmy (Jacoba) van Hoboken

Deze zeer veelzijdige kunstenares zag het levenslicht op 30 augustus 1900 in Den Haag. Na enige tijd tekenlessen gevolgd te hebben bij Bik en Vaandrager gaat ze privélessen volgen bij de schilder Han van Meegeren, die later bekendheid zou krijgen vanwege zijn vervalsingstechnieken.

Ze heeft een turbulent leven en laat zich vooral inspireren door de beweging in Duitsland de “Neue Sachlichkeit” in de periode 1922 tot circa 1930, waarvan zij veel schilders persoonlijk ontmoet, die in die periode in Den Haag verbleven. Na Den Haag verhuist ze naar het zeeuwse Veere waar ze tot 1938 samenwoont met de kunstenares Bas van de Veer en vooral veel lokale mensen in klederdracht schildert. Daarna trouwt ze met de dominee Jacob van Guchte en verblijft vervolgens in Blaricum, Gouda, Den Haag, Oosterbeek, Imbosch en Wageningen waar ze op 1 augustus 1962 overlijdt. Ze was een gevoelsmens, dat haar hart volgde en daardoor veel verrassend werk heeft gemaakt van grote kwaliteit.

Marinus Schipper

Marinus Schipper werd 1 maart 1897 geboren in het Zeeuwse Wilhelminadorp. Hij woonde en werkte daar, in Den Haag en Woensdrecht en keerde uiteindelijk terug in Zeeland, waar hij 20 september 1987 in Goes overleed. In Den Haag behaalde hij bij het Tekeninstituut Bik en Vaandrager zijn akte M.O.-tekenen, maar vormde zich als schilder verder zelf. Hij was een expressionistisch schilder van stillevens (bloemstukken), figuren, landschappen en stadsgezichten. Hij maakte ook wandschilderingen en glas-in-lood ramen en was graficus. Als kunstschilder maakte hij uitstapjes naar stromingen als kubisme, de Stijl en abstracte schilderkunst. Naast beeldend kunstenaar was Schipper docent aan de kunstacademies in Den Haag en Rotterdam en aan de “Nutsacademie voor Esthetische Opvoeding ” te Rotterdam. Zijn werk bevindt zich in de collecties van De Markiezenhof te Bergen op Zoom, het Haags Gemeentemuseum en het Museum Noord- en Zuid-Beveland te Goes.  

Anton Pieck

Henri Pieck

Johan d. Scherft

In het werk van de hier beschreven kunstenaars valt vooral hun tekenvaardigheid op in de realistische stijl, zoals die onderwezen werd bij het tekeninstituut Bik en Vaandrager. Veel van de kunstenaars hebben een goede boterham verdiend met het illustreren van boeken, teksten, prentbriefkaarten en ander gedrukte media. Puur van de kunst leven was in het interbellum nagenoeg onmogelijk. Om toch in het vak te blijven en een boterham te verdienen waren er twee richtingen voor de hand liggend, als docent in het tekenonderwijs of als illustrator.

De grote vraag naar illustratoren in de jaren 20 van de 19^e eeuw was vooral het gevolg van de mogelijkheden van de druktechniek, die door de ontwikkeling van de fotografische reproductie via bijvoorbeeld de lithografie, het mogelijk maakt in kleur geïllustreerde boeken tegen redelijke kosten op de markt te brengen.   

De meeste leerlingen van Bik en Vaandrager hebben hier dankbaar gebruik van gemaakt.

Maria Helena Bik is overleden in Gorsel op 13 februari 1967, zij was toen 84 jaar oud en Jan Vaandrager op 26 juni 1956 in Den Haag op 73 jarige leeftijd.  

Versie 3: maandag 22 december 2014